Hasła

Rodzaj współczesnych praktyk teatralnych charakteryzujący się nastawieniem na poszerzenie możliwości tworzenia i bezpośredniego uczestnictwa różnych osób i grup społecznych w działaniach teatralnych.

1. (w najczęstszym rozumieniu) praktyki artystyczno-społeczne polegające na procesie wspólnotowego i kolektywnego przygotowania działania teatralnego przez zespół inicjujący oraz grupę osób zaangażowanych do twórczej pracy, zwykle niezwiązanych ze światem sztuki, często reprezentantów społeczności marginalizowanych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym. Tak rozumiany teatr partycypacyjny to aktywność rozszerzająca pole uczestnictwa w kulturze i demokratyzująca sztukę teatru. Tematem przedstawień teatru partycypacyjnego jest często problem tożsamości i sposób funkcjonowania grupy społecznej, do której należą twórcy spektaklu, lub jakieś szczególne aspekty tych zagadnień. Przedstawienie teatru partycypacyjnego powstaje zwykle w procesie zbliżonym do devised theatre, tj. wspólnych rozmów, wymiany doświadczeń i opowiadania swoich historii, a także wykonywania zadań związanych z kolektywną improwizacją teatralną wykorzystującą słowo i ruch. Scenariusz spektaklu teatru partycypacyjnego wypracowywany jest wspólnie przez grupę tworzącą przedstawienie (choć niektórzy badacze nie uważają tego za konieczność, por. np. Bishop 2015, s. 410–411), za najważniejsze decyzje odpowiada jednak osoba inicjująca twórcze działanie.

Początków polskiego teatru partycypacyjnego szukać można już w dwudziestoleciu międzywojennym, w działalności Jędrzeja Cierniaka czy Zofii Solarz, następnie w rozwoju idei kultury czynnej szerzonej przez Jerzego Grotowskiego i jego współpracowników, praktyk z zakresu animacji kultury, sztuki krytycznej i inspiracji brytyjskim ruchem community arts oraz niemiecką pedagogiką teatru. Współczesny polski teatr partycypacyjny powstaje w różnych warunkach instytucjonalnych, jednak jego rozwój (z przełomu XX i XXI wieku) następował głównie dzięki działalności twórców niezależnych, w organizacjach społecznych i pozarządowych.

Przykłady przedstawień teatru partycypacyjnego (1): Nasza szkoła (2009), Beze mnie świat trwa zawsze chwilę (2015) – reż. Weronika Fibich; …i my wszyscy. Odcinek 0 (2012), Statek miłości. Odcinek 1 (2013); Upadki. Odcinek 2 (2015) – Teatru 21, reż. Justyna Sobczyk; W Przechlapanem (2012), Niech nigdy w tym dniu słońce nie świeci (2014), Gatunki chronione (2014) – reż. Rafał Urbacki; Narysowałam więcej niż tu widać (2016), Bogowie (2018) – Strefy Wolnosłowej, reż. Alicja Borkowska; Jeden gest (2016) reż. Wojtek Ziemilski; Bieżenki (2018), reż. Michał Stankiewicz.

2. (rzadziej) praktyki angażujące widzów do działania w trakcie widowiska teatralnego, włączające ich w strukturę przedstawienia i przełamujące podział na aktywnych twórców i biernych odbiorców. Początków tak rozumianego teatru partycypacyjnego szukać można w latach 60. i 70. XX wieku w kontrkulturowym teatrze uczestnictwa (np. spektakle The Living Theatre, Teatr Forum Augusto Boala, Teatru 13 Rzędów Jerzego Grotowskiego).

Współczesne przedstawienia teatru partycypacyjnego (2) powstają w różnych warunkach instytucjonalnych, a niekiedy na granicy teatru i sztuk wizualnych (jako instalacje performatywne), czasami są bliskie teatrowi immersyjnemu (dążącemu do całkowitego zanurzenia widza w rzeczywistości teatralnej, najczęściej poprzez wykorzystanie nowoczesnej technologii) lub interaktywnemu (angażujące widza do działania, ale nienaruszające całkowicie granicy pomiędzy sceną a widownią).

Przykłady przedstawień teatru partycypacyjnego (2): Orgia (2010), reż. Wiktor Rubin; Mapa (2011), Prolog – interaktywny performans na piętnastu widzów i pustą trybunę (2011), Come together (2017) – reż. Wojtek Ziemilski; Come True (2017), reż. Michał Stankiewicz; Nietota (2018), reż. Krzysztof Garbaczewski.

W obu rozumieniach teatru partycypacyjnego: Pobyt tolerowany (2013), reż. Weronika Fibich.

Bibliografia

• Bishop Claire, Sztuczne piekła. Sztuka partycypacyjna i polityka widowni, tł. Jacek Staniszewski, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa 2015;
• Burzyńska Anna R. (red.),Joinedforces. Audience participation in theatre, Alexander Verlag, Berlin 2016;
• Dworakowska Zofia, Kwestia autorytetu, czyli wspólne problemy sztuki partycypacyjnej i badań jakościowych, „Didaskalia. Gazeta teatralna” 2022, nr 169–170, https://didaskalia.pl/pl/artykul/kwestia-autorytetu-czyli-wspolne-problemy-sztuki-partycypacyjnej-i-badan-jakosciowych, data dostępu: 8 lipca 2025;
• Kocemba-Żebrowska Joanna, Teatr partycypacyjny w Polsce. Wybrane praktyki, praca doktorska pod kierunkiem prof. dr. hab. Wojciecha Dudzika, Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2022;
• Niziołek Katarzyna, Przestrzeń możliwości. Teatr partycypacyjny jako środek budowania kapitału społecznego, „Civitas. Studia z Filozofii Polityki”, 2020, nr 27, s. 217–249 [wersja cyfrowa];
• Porankiewicz-Żukowska Aleksandra, Teatr partycypacyjny jako narzędzie pracy socjologa – tożsamość w procesie kreacji, „Konteksty Społeczne” 2022, nr 1(19), tom 10, s. 44–59 [wersja cyfrowa];
• Siwiak Agata, Kietlińska Bogna, Angażować, nie krzywdzić, rozm. Ada Tymińska, „Dwutygodnik” 2024, nr 7, https://www.dwutygodnik.com/artykul/11343-angazowac-nie-krzywdzic.html, data dostępu: 8 lipca 2025;
• Smolarska Zofia, Rimini Protokoll. Ślepe uliczki teatru partycypacyjnego, Wydawnictwo Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2017;
• Stokfiszewski Igor, Sprawczość wspólnoty. W stronę radykalnego programu sztuki ze społecznością, [w:] Sztuka ze społecznością, red. Jaśmina Wójcik, Igor Stokfiszewski, Izabela Jasińska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2018, s. 14– 51.